oh be, bu kadar dramatizasyon yeter. yaptığı işin kolay olduğunun farkına vardığında rehavete kapılanlardan biriyimdir de ben. şimdi başlayabiliriz.
aslında bu yazının konusunu belirlemiş değilim. kendimi yazının akışına bırakmak ve onunla birlikte sürüklenmek de istemiyorum, çünkü bunu yaparsam okunabilirliği azımsanmayacak ölçüde düşecektir.
son paragrafı umursamayın. yazılı düşündüm. iyisi mi ben şu "insan zihninin hataları" konusuna kaldığım yerden devam edeyim.
5. sürü psikolojisi (herd mentality) [w/$]
bunu hepimiz biliyoruz. rastladığım en komik örneği topluca intihar eden koyunlar idi sanırım. basitçe; insanların bir eylem, fikir ya da olguyu, yalnızca toplum tarafından benimsendiği için sahiplenmesi, şeklinde özetlenebilir. belki de özetlenemez. siz ne derseniz o geçerli benim için. ben de herkes gibi biriyim sonuçta.
4. tepkisellik (reactance) [w/$]
başkalarının "yap!" dediğini yapmama veyahut tersini yapma eğilimimiz. insanların bu bug'ını fark edip ondan yararlanmak isteyenler "ters psikoloji" dediğimiz şeyi kullanmış olurlar.
efendim, bu da ilk bakışta sürü psikolojisinin karşıtı bir olgu gibi görünse de aslında alakası yok. onda toplum bizi bir noktaya sürüklerken, bunda bir insanın o noktadan kaçınmamızı salık vermesi sonucunda benliğimizde ortaya çıkan inatlaşma duygusu hakim. örnek olarak sırf anne-babası bilmemnesporu destekliyor diye onun rakibine sempati duymaya başlayan beş yaşındaki bir yavrucak verilebilir. şahsi gözlemlerime dayanarak, böyle çocukların gelecekte pek bir inatçı olduklarını söyleyebilirim.
sürü psikolojisiyle ters psikolojiyi birleştiren bir örnek tasarladım zihnimde. hepimiz ailemizin "ders çalış!" baskılarına karşı ters tepki vererek tembel arkadaşlarımızdan oluşan sürüye katılmışızdır, diye tahmin ediyorum. gördüğünüz gibi, bu iki davranış türünün yollarının kesiştiği ve aynı amaca hizmet ettikleri zamanlar da var olabiliyor.
3. hiperbolik iskontolama (hyperbolic discounting) [w]
afedersiniz çok sikko bir şey olduğundan mütevvelit, kimse türkçeye çevirme gereği bile duymamış. bu başlık da benim girişimim, aklı olan insan bunu böyle çevirmez zaten.
neymiş efendim, bize iki ödülden birini seçmemiz önerilse ve bunlardan ikincisi çok daha iyi, işimize yarayacak (...) bir şey olsa, ancak ona yalnızca belirli bir periyodun ardından sahip olabilsek; birinciyi seçme olasılığımız çoğunlukla daha fazlaymış. bu şekilde düşünümenin hatalı bir yanı olduğuna inanmıyorum şahsen. seçenekler değerlendirilirken kendilerinin her yönü göz önüne alınır. "şimdi beş lira mı, yoksa bir yıl sonra yüz lira mı?" diye sorsalar şahsen bir yıl sonra yüz lirayı seçerim, ancak o beş liraya hemen şu anda ihtiyacı olan insanlar da var. ya, yaa...
neyse işte, adamlar bunun için bir formül geliştirmiş ve iskonto-gecikme grafiği üzerinde hiperbolik bir eğri elde etmişler. oradan geliyor ismi (adamlar yapmış).
2. sıçıp sıvamak (escalation of commitment) [w/$]
bundan iyi çeviremezdim sanırım ama
verdiğimiz ya da aldığımız (aldım, verdim, ben seni yendim) bir kararın yanlış olduğunu kendimize itiraf etmemiz pek bir zor. daha dibe dalmaya meraklıyız genellikle, "battı balık yan gider" diyerek. gelin görün ki, hiçbirimiz balık değiliz ve dibe dalma merakımız boğulmamızla neticelenebiliyor. mesela ben şimdi bu son cümlemle saçma bir metafora giriştim ve bu yüzden daha fazla uzatmadan bu paragrafı noktalıyorum.
bu yüzden, zararın neresinden dönsek kârdır.
1. plasebo etkisi (placebo effect) [w/$]
vücut üzerinde herhangi bir etkisi bulunmayan bir maddenin (plasebo); vücuda spesifik bir etkisi olduğuna inanılarak alındığında, bu etkiyi gerçekten de yaratması durumu.
üzerinde paragraflarca yazı yazabileceğim bir konu bu aslında. okuduğum bölüm ve edineceğim meslekle bizzat alakalı olduğu için mi? yoo, yalnızca ilgimi çektiği ve ilaçlarla tedavinin psikolojik bir yönü de olduğunu ortaya koyduğu için. kısacası olay yalnızca farmakodinamik* değil.
ilaç firmaları ürünlerini tanıtırken şu ve şuna benzer ifadeler kullanırlar: "plaseboya göre %x etkili olduğu, klinik araştırmalarda ortaya kondu."
homeopati denilen ve pek çokları tarafından yenilen nanenin piyasada esaslı bir voliyi vurma yöntemi olarak varlığını sürdürmesi de plasebo etkisi sayesinde yine.
* farmakodinamik: ilacın vücutta yaptığı değişiklikleri inceler. bir kardeşi var. adı farmakokinetik. o da vücudumuzun ilaçlara yaptıklarıyla ilgileniyor. onlar olmasa ne yapardık? tanrı onları korusun.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder